Granica pomiędzy ryzykownym używaniem, a uzależnieniem jest bardzo cienka. Zazwyczaj w momencie gdy zażywanie alkoholu/narkotyku przestaje mieć charakter okazjonalny, zaczyna się w faza nadużywania, która dość szybko może przerodzić się w uzależnienie.
Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób, uzależnienie określa się na podstawie tzw. kryteriów – wystąpienie w ciągu ostatniego roku co najmniej 3 objawów z podanych poniżej:
1) silne pragnienia przyjmowania substancji albo poczucie przymusu jej przyjmowania;
trudności kontrolowania zachowania związanego z przyjmowaniem substancji, jego rozpoczęcia, zakończenia lub ilości;
2) fizjologiczne objawy stanu odstawienia (abstynencyjnego), występujące po przerwaniu lub zmniejszeniu ilości przyjmowanej substancji, charakterystycznego dla danej substancji. W celu zmniejszenia nasilenia bądź uniknięcia objawów abstynencyjnych następuje zażywanie tej samej lub podobnie działającej substancji
3) stwierdzenie tolerancji, w celu wywołania pożądanych skutków, potrzebne są coraz większe dawki (przykładem są osoby uzależnione od alkoholu lub opiatów, przyjmujące dobowe dawki, które u osoby bez zwiększonej tolerancji mogą być przyczyną zatrucia albo śmierci);
4) z powodu przyjmowania substancji psychoaktywnych – narastające zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub zainteresowań, zwiększona ilość czasu poświęconego na zdobywanie lub przyjmowanie substancji, albo na odwracanie następstw jej działania;
5) przyjmowanie substancji, mimo wyraźnych dowodów jawnie szkodliwych następstw (zdrowotnych, osobistych, społecznych, prawnych) lub wysokich ryzyk ich wystąpienia, jak np. uszkodzenie wątroby na skutek intensywnego picia, stany obniżonego nastroju w wyniku okresów intensywnego przyjmowania substancji, pogorszenie relacji rodzinnych, problemy w pracy, utrata prawa jazdy czy chociażby prowadzenie samochodu w stanie ograniczonej trzeźwości.